The Attitude of Soviet Security Organs to the Home Army (July 1944 – January 1945)

The article deals with the problem of relations between the Soviet State Security Organs and the Home Army, an underground Polish military organization, in the final period of the
Second World War. The author concludes that the main tools for establishing the Communist dictatorship and suppressing Polish society were the NKVD, NKGB, and SMERSH. Repression was aimed at broad groups of Polish society (landlords, teachers, doctors, clergy, etc.) and at certain individuals who were considered by the Soviet leadership as dangerous, hostile, and threatening the new Communist authorities. According to some estimates, from January 1944 to the end of the 1940s, 80–100 thousand Poles were arrested in the territory of the Second Polish Republic, of whom several thousand were convicted (not counting Polish citizens of other nationalities). They were held in screening and filtration camps, camps for prisoners of war and internees, correctional labour camps and labour battalions of the NKVD-MVD. The arrests, internment, mass deportations and trials of this period contradicted the norms of international law and marked the beginning of the new, Soviet, period of occupation.

Balbus, T. “Sowieci i Żymierski a lwowska AK w 1944.” Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, no. 12 (2004): 67–79.
Caban, I. “Okręg Lublin Armii Krajowej.” In Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, edited by K. Komorowski, 75–97. Warsaw: Bellona, 1996.
Cenckiewicz, S. Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991 (wprowadzenie do syntezy). Poznan: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2011.
Cenckiewicz, S. Geneza Ludowego Wojska Polskiego 1943–45. Warsaw: Akademia Sztuki Wojennej, Dreams Art, Walenciak Krzysztof, 2017.
Chmielarz, A. “Rola służb sowieckich w organizacji zwalczania polskiego podziemia niepodległościowego.” In Pion walki z podziemiem niepodległościowym RBP/MBP 1944–1954,
edited by T. Ruzikowski, 77–109. Warsaw: Wydawnictwo T. Ruzikowski, 2016.
Dzienkiewicz, A., and A. Gurjanow, eds. Indeks Represjonowanych. Т. XIX: Wywiezieni do Kaługi. Alfabetyczny wykaz 4936 żołnierzy Armii Krajowej oraz poborowych Polaków z
Wileńszczyzny i Nowogródczyzny przymusowo wcielonych do 361 zapasowego pułku piechoty Armii Czerwonej od sierpnia 1944 do stycznia 1946. Warszawa: Ośrodek KARTA, 2008.
Eliseeva, N.E., P.A. Aptekar', I.M. Nagaev, I.V. Uspenskii, A.E. Gur'yanov. “Katalog eshelonov s internirovannymi polyakami, otpravlennymi vglub' SSSR” [Index of special trains with Polish internees sent to the USSR inland]. Repressii protiv polyakov i pol'skikh grazhdan [Repression against Poles and Polish citizens], 215–25. Moscow: Zven'ya, 1997. (In Russian)
Fornal, P. Konspiracja akowska i poakowska w powiecie brzozowskim (1939–1949). Geneza, struktura, działalność i likwidacja. Rzeszow: Instytut Pamięci Narodowej, 2010.
Gontarczyk, P. “PPR jako ekspozytura Kremla.” In W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945), edited by
E. Kowalczyk, K. Rokicki, 491–518. Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2019.
Grat–Wieteska, Z. 30 Polska Dywizja Piechoty Armii Krajowej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza “Ajaks”, 1993.
Gryciuk, F., and P. Matusek. Represje NKWD wobec żołnierzy podziemnego Państwa Polskiego w latach 1944–1945. 2 vols. Vol. 1. Siedlce: Wydawnictwa Uczelniane Wyższa Szkoła
Rolniczo-Pedagogiczna, 1995.
Grzelak, Cz., H. Stańczyk, and S. Zwoliński. Bez możliwości wyboru. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945. Warsaw: Bellona, 1993.
Hryciuk, G. “’Sprawa Lwowa właściwie wciąż otwarta’. Między nadzieją a zwątpieniem – Polacy we Lwowie w 1945 r.” Dzieje Najnowsze, no. 4 (2005): 111–38.
Kalbarczyk, S. “Sowieckie represje wobec polskiego podziemia niepodległościowego w Warszawie i okolicach na przełomie 1944 i 1945 roku.” Pamięć i Sprawiedliwość, no 2 (2002):
139–55.
Kalbarczyk, S. Polscy pracownicy nauki – ofiary zbrodni sowieckich w latach II wojny światowej. Zamordowani, więzieni, deportowani. Warsaw: Neriton, 2001.
Kielasiński, A. “Raport o zabijaniu.” Stalinizm w Polsce. Lublin, 1997. Accessed February 21, 2020. http://www.stalinizmwpolsce.com/Lublin.html
Kornat, M. “Porzucenie sojusznika i odruch współczucia. O brytyjskiej percepcji spraw polskich w roku 1944.” In Polska 1944. Perspektywa sojuszników i wrogów, edited by M. Grądzka–Rejak, D. Golik, 93–144. Krakow: Wydawnictwo WAM, 2016.
Lavrenov S.Ya. et al., comps. SSSR i Pol'sha: 1941–1945: k istorii voennogo soyuza: dokumenty i materialy [USSR and Poland: 1941–1945: on the history of the military alliance:
documents and materials]. Russkii arkhiv. Velikaya Otechestvennaya [Russian archive. The Great Patriotic War], vol. 14 (3–1). Moscow: TERRA, 1994. (In Russian)
Leszczyńska, Z. “Procesy sądowe w latach 1944–1956 wobec członków organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie.” In Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat
1944–1956, edited by W. Kulesza, A. Rzepliński. Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2000.
Maciejowska, A. Przerwane życiorysy. Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Bialystok: Instytut Pamięci Narodowej, 2010.
Materski, W. “Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – narzucona władza.” In W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945), edited by E. Kowalczyk, K. Rokicki, 519–30. Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2019.
Michowicz, W., ed. Historia dyplomacji polskiej. 6 vols. Vol. 5, 1939–1945. Warsaw: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1999.
Milewski, J.J. and A. Pyżewska, eds. Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór źródeł. Bialystok: Instytut Pamięci Narodowej, 2010.
Mitzner, P. “Oczyścić Lwów”. Karta, no. 17 (1995): 135.
Nalepa, E.J. Oddani partii Lenina i Stalina. Czerwonoarmiści w Wojsku Polskim 1943–1968. Piotrków Trybunalski: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2014.
Noskowa, A.F., and A. Fitowa, eds. NKWD i polskie podziemie 1944–1945. Z “teczek specjalnych” Józefa W. Stalina. Krakow: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych
“Universitas”, 1998.
Paczkowski, A. “Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944–1954 – struktury i mechanizmy działania.” In System stalinowskich represji w Polsce. Represje w Marynarce
Wojennej, edited by I. Hałagida, 12–17. Gdansk: Instytut Pamięci Narodowej, 2003.
Pelczyński, T. et al, eds. Armia Krajowa w dokumentach, 1939–1945. 6 vols. Vol. 3, Kwiecień 1943 – lipiec 1944. London: Studium Polski Podziemnej, 1976.
Pelczyński, T. et al, eds. Armia Krajowa w dokumentach, 1939–1945. 6 vols. Vol. 4, Lipiec – pazdziernik 1944. London: Studium Polski Podziemnej, 1977.
Pietrow, N. “Działalność NKWD w Polsce w latach 1944–1945.” In W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945), edited by E. Kowalczyk, K. Rokicki, 541. Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2019.
Pietrow, N. Stalinowski kat Polski. Iwan Sierow. Warsaw: Demart, 2013.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. 3 vols. Vol. 3, Armia Krajowa. London: Studium Polski Podziemnej, 1952.
Rogut, D. “Deportacje Polaków i obywateli polskich do ZSRS w 1945 roku: droga na Wschód.” In Pod czerwoną gwiazdą. Aspekty sowieckiej obecności w Europie Środkowo–
Wschodniej w 1945 roku, edited by S. Rosenbaum, D. Węgrzyn, 90–109. Katowice; Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2017.
Rogut, D. “Polacy i obywatele polscy w obozach NKWD-MWD ZSRR 1944–1956.” In Represje sowieckie wobec narodów Europy Środkowo-Wschodniej 1944–1956, edited by D. Rogut, A. Adamczyk, 69–97. Zelów: Atena, 2005.
Rogut, D. “Polacy w obozie kontrolno-filtracyjnym nr 283 NKWD-MWD w Stalinogorsku (1945–1947).” In Od Rosji po Bliski Wschód. Studia historyczne z XX w., edited by D. Rogut, 175–208. Zelów: Instytut Pamięci Narodowej, 2010.
Rogut, D. “Polyaki i pol'skie grazhdane v sovetskikh lageryakh na Urale (1945–1957): istoricheskii ocherk” [Poles and Polish citizens in the Soviet camps in the Urals (1945–1957): a
historical overview]. In Aktual'nye voprosy izucheniya i prepodavaniya istorii, sotsial'nogumanitarnykh distsiplin i prava [Topical issues of learning and teaching history, social and
humanitarian disciplines and law], edited by B.A. Kosmach, A.M. Dulov, 159–62. Vitebsk: Vitebskii gosudarstvennyi universitet imeni P.M. Masherova, 2018. Accessed February 15, 2020. https://lib.vsu.by/jspui/bitstream/123456789/16562/1/159-162.pdf (In Russian)
Rogut, D. “The Polish Civilians and the Soldiers of the Home Army in NKVD/MVD Camps After 1944.” In Gulag–Gupvi. The Soviet Captivity in Europe, edited by R. Kiss, I. Simon, 185–
206. Budapest: Nemzeti Emlékezet Bizottsága, 2017.
Rogut, D. “Ucieczki żołnierzy Armii Krajowej z obozu NKWD-MWD nr 178-454 w Riazaniu (1945–1946).” Dzieje Najnowsze, no. 3 (2008): 79–93.
Rogut, D. Mechanizmy sowieckich represji. Żołnierze Armii Krajowej w obozie NKWD nr 270 w Borowiczach (1944–1946) – studium przypadku. Zelów: Marland, 2017.
Rogut, D. Polacy z Wileńszczyzny w obozach sowieckich ‘saratowskiego szlaku’ (1944–1949). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003.
Romanowska, E. Karzące ramię sprawiedliwości ludowej. Prokuratury wojskowe w Polsce w latach 1944–1955. Warszawa: LTW, 2012.
Rosenbaum, S., B. Tracz, and D. Węgrzyn. Tiurma – łagier Tost. Historia obozu NKWD w Toszku w 1945 roku. Toszek: Gmina Toszek, 2017.
Śląski, J. Skrobów, dzieje obozu NKWD dla żołnierzy AK 1944–1945. Warsaw: Rytm, 2003.
“Spetsial'naya informatsiya ot S. Savchenko V. Ryasnomu ob arestakh chlenov pol'skogo podpol'ya i reaktsii naseleniya (L'vov, 19 yanvarya 1945 g.)” [Special information from
S. Savchenko to V. Ryasny about the arrests of Polish underground members and the response of the population (Lvov, January 19, 1945)]. In Polska i Ukraina w latach trzydziestych –
czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, vol. 4, Operacja “Sejm” 1944–1946, edited by Jerzy Bednarek et al., compiled by Wanda Chudzik et al., 431. Warsaw; Kiev: Archiwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, 2007.
Srebrakowski, A. Polacy w Litewskiej SRR 1944–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2000.
Teczka Specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946. Warszawa: Rytm, 1998.
Terlecki, R. Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990. Kraków: Książki Wydawnictwo Literackie, 2007.
Volokitina, T.V. et al., comps. Iz Varshavy. Moskva, tovarishchu Beriya…: dokumenty NKVD SSSR o pol'skom podpol'e 1944–1945 gg. [From Warsaw. To Moscow, comrade Beria...: documents of the NKVD of the USSR on the Polish underground 1944–1945]. Edited by A.F. Noskova. Moscow: Institut slavyanovedeniya RAN; Novosibirsk: Sibirskii khronograf, 2001. (In Russian)
Volokitina, T.V., ed. Sovetskii faktor v Vostochnoi Evrope 1944–1953: Dokumenty [The Soviet factor in Eastern Europe 1944–1953: Documents]. 2 vols. Vol. 1, 1944–1948. Moscow: ROSSPEN, 1999. (In Russian)
Wierzbicka, M. Lwów–Ural– Komi. Więzienie, łagry, zesłanie. Wrocław: Zrzeszenie “Wolność i Niezawisłość”, 1993.
Wierzbicki, M. “Polska lubelska (1944 r.).” In Dzieje Lubelszczyzny 1944–1956. Aspekty polityczne, edited by T. Osiński, M. Mazur, 73–86. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2016.
Wolsza, T. Więzienia stalinowskie w Polsce. System–codzienność–represje. Warsaw: Wydawnictwo RM, 2013.
Zavadzka, A. Duszpasterstwo polskie na Wileńszczyźnie w okresie sowieckim (1944–1990). Bialystok: Instytut Pamięci Narodowej, 2017.